رضایت و برائت
نویسنده : دکتر محمد کاظمیان - متخصص پزشکی قانونی،مسمومیتها
آدرس : تهران – خیابان بهشت – سازمان پزشکی قانونی کشور - معاونت آموزشی و پژوهشی
Email : mkazemian@lmo.ir
Tel : 09123274135 - 02155890701
مقدمه : پزشکان از نظر قانونی و شرعی موظف به درمان بیماران بوده و بایستی سعی لازم را در حدود متعارف به منظور معالجه ایشان بعمل آورند. آگاهی از چگونگی ارائه خدمات، محل اجرای آن ، همکاران و مشاوران در انجام اقدامات درمانی و در نهایت اطلاع از عوارض احتمالی ناشی از اقدامات طبی یا جراحی که منجر به نقص عضوی یا مرگ بیمار گردد، حق بیماران بوده و پزشکان معالج موظف خواهند بود مطابق قانون ، قبل از ارائه خدمات خود و با رعایت شرایط مربوطه، نسبت به اخذ رضایت و برائت اقدام نمایند.
موضوع :با عنایت به اینکه عمدِۀ مداخلات طبی و جراحی بویژه در بیماران با بیماریهای زمینه ای پیشرفته قلبی-عروقی ، ریوی، روانی، مغزی و ... همچنین در سنین نوزادی یا سالمندی و نیز در شرایط بارداری، می تواند با عوارض بالقوه خطرناک همراه بوده و منجر به آسیبهای دائمی و پایدار در بیماران گردد، لزوم داشتن آگاهی لازم از شرایط فوق الذکر و تداخل عوامل مختلف از قبیل مصرف داروها، بکارگیری تجهیزات شرایط بیهوشی و زمینه پر خطر بیماریهای داخلی فرد ، در ایجاد عدم تعادل و در نهایت بروز عوارض و نقص عضوهای پایدار و در پاره ای موارد، مرگ وی ، ضروری می باشد. این موضوع بعنوان یک قاعده اصیل بعنوان اتونومی یا اختیار بیمار مطرح بوده و پزشکان معالج موظف خواهند بودبا ارائه اطلاعات با زبان قابل درک جهت بیمار و بدون مبالغه یا نارسایی ، در بیان مطالب اقدام نمایند و بیمار مختار خواهد بود یا ضمن اجازه دادن به پزشک جهت شروع به درمان ، عوارض احتمالی مطرح شده را نیز در صورت ارائه خدمان مطابق موازین فنی و علمی بپذیرد.
با عنایت به بند 2 ماده 59 ق.م.ا. که مقرر نموده " هر نوع عمل جراحی یا طبی مشروع که با رضایت شخص یا اولیاء یا سرپرستان و یا نمایندگان قانونی آنها و با رعایت موازین فنی و علمی و نظامات دولتی انجام شود و جرم محسوب نخواهد شد" ، اخذ رضایت به عنوان پایه و اساس ورود به اقدامات درمانی ضرورت می یابد. بر این اساس باید تأکید نمود اذن یا رضایت منحصرأ موجب اباحه یا مجوز طبیب جهت درمان و معالجه خواهد بود که مشروط و مقید به سلامت بیمار و عدم فوت وی می باشد و بدین لحاظ اذن یا رضایت مانع ثبوت یا برقراری ضمان در صورت بروز نتایج ناخواسته و غیر مطلوب ناشی از طبابت و معالجه نخواهد بود و به عبارت دیگر، اذن متوجه نتیجه حاصله نبوده و فقط اجازه و رضایت در معالجه می باشد. به همین لحاظ در ماده 319 ق.م.ا. نیز بیان گردیده " هرگاه طبیبی گرچه حاذق و متخصص باشد در معالجه هایی که شخصأ انجام می دهد یا دستور آن را صادر می کند هرچند با اذن مریض یا ولی او باشد باعث تلف جان یا نقص عضو یا خسارت مالی شود ضامن است" .
قانونگذار جهت رفع مسئولیت و ضمانت پزشک و فراهم نمودن شرایط مطلوب جهت ارائه اندوخته های علمی جامعه پزشکی به مردم ، موضوع اخذ "برائت" را نیز به عنوان یک ضرورت قبل از ارائه خدمات درمانی مطرح نموده است به گونه ای که به موجب ماده 60 ق.م.ا. مقرر می دارد " چنانچه طبیب قبل از شروع درمان یا اعمال جراحی از مریض یا ولی او برائت حاصل نماید ضامن خسارت جانی یا مالی یا نقص عضو او نیست و در موارد فوری که اجازه گرفتن ممکن نباشد طبیب ضامن نیست " ویا درماده 322 ق.م.ا تأکید می نماید " هرگاه طبیب قبل از شروع به درمان از مریض یا ولی او برائت حاصل نماید ، عهده دار خسارت نخواهد بود " . بر این اساس ابراء از دِین به بیمار و برائت ذمه ، سبب سقوط ضمان و مسئولیت وی خواهد گردید ، کاملأ بدیهی است که همه این قوانین در صورت عدم بروز خطا یا قصور در کار پزشک قابلیت اجرا خواهند یافت و با عنایت به بروز عوارض ناخواسته و نامطلوب در اقدامات درمانی طبی یا جراحی ، لزوم اخذ برائت و آگاه شدن بیمار از عوارض فوق الذکر احتمالی و مبرا دانستن پزشک از آنها،ضرورت می یابد.
بحث : تقسیم بندی رضایت بسته به نوع اقدامات تشخیصی و درمانی مورد نیاز برای بیمار بر دو گونه است:
الف: ضمنی یا تلویحی ب: ابرازی یا اظهاری
برای مثال در خصوص معاینات دستگاه تناسلی و مواردی که با فرهنگ بیمار همخوانی نداشته باشد ، لزوم آگاه سازی وی و اخذ رضایت ابرازی ، با رعایت موازین اخلاقی ضروری می باشد ، همچنین اخذ رضایت ابرازی کتبی نیز جهت اعمال جراحی و بیهوشی ، در موارد نیاز به بستری صورت می پذیرد.
بنابر توضیحات فوق جهت رفع ضمان از پزشک ، علاوه بر اخذ رضایت و برائت ، شرایط زیر نیز باید تحقق پیدا نماید:
1) لزوم رعایت موازین فنی علمی و نظامات دولتی در حین اقدامات درمانی
2) آگاهی کامل بیمار یا اولیاء وی از جریان کامل بیماری ، نوع عمل جراحی و بیهوشی ، عوارض و عواقب اقدامات درمانی
3) اندیکاسیون قطعی عمل جراحی به عنوان اصلی ترین روش درمان بیمار
4) عدم بکارگیری عبارات و موضوعات تخصصی پزشکی در رضایت نامه و برائت نامه خارج از درک و فهم بیمار
5) عدم طرح قید و شرط و تعهد خاص برای بیمار جهت امضاء برائت نامه
6) عدم بکارگیری تهدید ، تطمیع یا ارعاب برای امضاء و تأیید رضایت نامه و برائت نامه
7) بلوغ ، آگاهی و اختیار در شخص بیمار ، ولی یا سرپرستان وی بعنوان امضاء کننده
در مواردی که بیمار در وضعیت اورژانس می باشد و امکان اخذ رضایت و برائت از شخص بیمار وجود ندارد مطابق بند دوم ماده 59 و نیز ماده 60 ق.م.ا. نیاز به کسب رضایت و برائت وجود نداشته و پزشک معالج مجاز خواهد بود مطابق موازین فنی و علمی و نظامات دولتی و بر اساس تشخیص خود نسبت به ارائه اقدامات درمانی به بیمار اقدام نماید.
لغات کلیدی: درمان – پزشک – رضایت – برائت - خطاهای پزشکی - عارضه